Төлөв байдлын тайлан 2021 он

Гадаргын усны төлөв

 Гадаргын ус судлалын хяналт шинжилгээний хүрээнд нийт 8 голын 13 харуул, 1 нуурын усны найрлага, чанарын байнгын ажиглалт хэмжилт хийж гол, харуулын зэрэглэлээс хамааран усны сорьцыг жил тутам 1-12 удаа авч химийн найрлагын Ca²⁺, Mg²⁺, Na⁺+K⁺, HCO₃, SO₄^2-, CI^- усанд ууссан хийг O₂ биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, перманганатын исэлдэх чанар, шим бохирдлын NH₄-N, NO₂-N, NO₃-N, PO₄-P мөн Fe, F, Cr-6, pH зэрэг физик, химийн байгалийн дэвсгэр бохирдлын 20-оод үзүүлэлтийг Байгаль орчны шинжилгээний лабораторид шинжилж байна. Шимт бохирдлын дараах  элементүүдийн олон жилийн судалгааг харуулав.

Зураг10. Усны харуулуудын байршил

Усны хатуулаг чанар. Усны хатуулгаар маш зөөлөн ангилалд - Богд гол, Чигэстэй гол, Буянт гол, Идэр гол /Идэр сум/, Идэр гол/Тосонцэнгэл сум/, зөөлөн ангилалд - Тээл гол, Завхан гол, Хар нуур, Хүнгүй дунд зэрэг ангилалд – Тэс гол голууд багтаж байна.

Зураг 11. Усны хатуулаг (2011-2021 он), мг-экв/л

Завхан аймгийн гадаргын усны эрдэсжилтийг 2011-2021 онуудтай харьцуулав.

Зураг 12. Усны эрдэсжилт (2011-2021 он), мг/л

            Усны эрдэсжилтээр маш бага эрдэсжилттэй ангилалд - Богд гол, Чигэстэй, Буянт гол, бага эрдэсжилттэй ангилалд – Идэр гол,  дунд эрдэсжилттэй ангилалд – Тэс гол, Хүнгүй гол, Завхан гол, Тээл гол, Хар нуур багтаж байна.

Зураг 13. Усны эрдэсжилт (2021 он)

             Голуудын усны рН ихэвчлэн 7.0-8.0 хооронд хэлбэлзэж байна. Манай голуудын усны орчин нь 6.69-7.92 хооронд хэлбэлзэж байна. Иймд сул хүчиллэгэс саармаг орчинтой уснуудад багтаж байна.

Усны цахилгаан дамжуулах чадвараар хамгийн их нь 2017 оны Хүнгүй гол 401µS/cm, хамгийн бага нь 2010 он Богд гол 71µS/cm байна.

Богдын голын усны катионы харьцаа нь Ca⁺⁺>Mg⁺⁺>Na⁺+K⁺, анионы харьцаа нь HCO₃>SO₄^->CI^- харьцаатай байгаа нь цэвэр цэнгэг болохыг илтгэж байна.

Чигэстэй голын усны катионы харьцаа нь Ca⁺⁺> Na⁺+K⁺> Mg⁺⁺, анионы харьцаа нь HCO₃>SO₄^->CI^-харьцаатай байгаа нь цэвэр цэнгэг болохыг илтгэж байна.

Гадаргын усны бохирдлыг индексийг тооцохдоо аммони, нитрат, нитритын азот, сульфат, фтор, перманганатын исэлдэх чанар, усанд ууссан болон биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч зэрэг үзүүлэлтээр тодорхойлж усны чанарын стандартад заагдсан дээрх бодисуудын хүлцэх дээд агууламжтай харьцуулан 0.3-6.0 баллаар тодорхойлох “усны чанарын индекс“-ээр илэрхийлж, доорх зэрэглэлд хуваана.

Хүснэгт4. Усны бохирдлын индексээр чанарыг үнэлэх

Хүснэгт5.Гадаргын усны чанарын 2020, 2021 оны үнэлгээ

Усны чанарын индексээр манай аймгийн 8 гол, 1 нуурын ус нь I, II дугаар зэрэгт багтаж байна. Усны бохирдлын индексээр үнэлэхэд 2021 онд  Идэр, Тэс, Завхан голууд болон Хар нуурын ус I-р зэрэг маш цэвэр, Богд, Чигэстэй, Хүнгүй, Буянт , Тээл голуудын нуурын ус II-р зэрэг цэвэр ангилалд тус тус багтаж байна. Буянт голын ус I-р зэргээс II-р зэрэгт шилжсэн байна.

Нийлбэр тунадасны шинжилгээ:  2021 онд нийлбэр тунадасны шинжилгээг 6-10 саруудын хооронд 9 үзүүлэлтээр тодорхойлсон. 2021 оны нийлбэр тунадасны эрдэсжилт, цахилгаан дамжуулах чадвар/EC/-ийн шинжилгээний дүнг урд онуудтай харьцуулан харууллаа.

Хур тунадасны эрдэсжилтийн болон гол бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн өөрчлөлт нь тухайн нутаг дэвсгэрт бууж байгаа тунадасны хэмжээтэй урвуу хамааралтай байна. 2021 онд Улиастай сумын нойтон тунадасны шинжилгээг нийт 10 үзүүлэлтээр 6-10 саруудад хийж гүйцэтгэсэн. Эрдэсжилт 33.5-83.6мг/л, хатуулаг 0.24-0.86мг-экв/л, сульфат нь 2.4-7.2мг/л, хлор 1.4-2.5мг/л,  цахилгаан дамжуулах чадвар 50.1-158.4 , рН-ийн хэмжээ 5.79-6.56 сул шүлтлэг ус байна.

Цэвэрлэх байгууламжийн шинжилгээний дүн: Завхан аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа “Амь-Ус трейд” ХХК-ны цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих зорилгоор хаягдал уснаас сар бүр дээж авч химийн 7 элементээр 84, физикийн 3 үзүүлэлтээр 36 шинжилгээг хийж цэвэрлэгээний түвшинд нь хяналт тавин ажиллав.

Завхан-Цэвэрлэх байгууламжийн гарах, орох нийт 24 сорьцонд  156 химийн шинжилгээнүүдийг тодорхойлов.

‘’Амь-Ус трейд” ХХК-ын цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршилтийг 2011-2021 онуудыг  графикаар харуулав.

Зураг 15. Цэвэршилтийн хувь

2021 онд Цэвэршүүлсэн усны цэвэршилтийн хувь нь өмнөх оноос 12.0 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байлаа. Цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршүүлсэн усыг MNS4943:2018 стандарттай харьцуулахад биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч 1-6, 9, 11 саруудад 1.1-5.7 дахин, жинлэгдэгч бодис 4, 6,10 саруудад 1.0-1.9 дахин, нийт азот нь 1-6 саруудад  1.2-2.7 дахин их давсан үзүүлэлттэй байна.

Хөрсний төлөв байдал :

Завхан аймгийн Улиастай сумын хөрсний бохирдлыг хөтөлбөрийн дагуу 3 цэгээс сорьц авч,  агрохими, хүнд металлын хяналт шинжилгээг хийж гүйцэтгэлээ.

Хүнд металлын дүнгээс харахад: Уурын зуух орчмын цайрын болон стронцын агууламж тус тус 1.9 дахин их бохирдолтой байна.

Хөрсний чанарын MNS5850:2019 стандарттай харьцуулан стандартаас давсан үзүүлэлтийг доорхи /Зураг 16,17./-аар харуулав.

Зураг 11. Хөрсөнд дэх цайрын агууламж

Зураг 12. Хөрсөн дэх стронцийн агууламж

Урвалын орчин:

Хөрсний урвалын орчин 6.28-9.12-ийн хооронд байна. Улиастай сумын хөрс нь сул хүчиллэг болон шүлтлэг орчинтой  байна.

Хөрсний ялзмаг:

Ялзмаг нь хөрсний үржил шимийг тодорхойлох үндсэн үзүүлэлт болдог. Хөрсөнд хэдий чинээ их ялзмагтай байна, төдий чинээ ус, агаар, дулаан, физик- химийн шинж чанар нь сайн байна.

            Шинжилгээнд хамрагдсан сорьцнуудын хувьд ялзмагийн агууламжийн хувь нь 0.286-4.784 хооронд  байна. Иймд ялзмаг багатай хөрсөнд орж байна. Мөн чийгийн коэфициент 1.00-1.12%, сульфатын агууламж 82.15-1322.2 мг/кг, фосфорын агууламж 49.16-427.88 мг/кг, нитратын агууламж 10.22-85.47 мг/кг, аммоны агууламж 1.71-27.88 мг/кг байна.

 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЛАБОРАТОРИ